تقویم ایرانی باستانی، تقویمی که در ایران قبل از اسلام و حداقل در عهد ساسانیان در ایران معمول بود و در آن، سال ۳۶۵ شبانه‌روز، مرکب از ۱۲ ماه ۳۰ روزه و پنج شبانه‌روز اضافی در آخر سال محسوب می شد.
البته تقویم ایرانی باستانی درست همان تقویم مصری است که پس از تصرف مصر توسط ایرانیان در زمان سلطنت کمبوجیه شروع و پس از او اصلاحات داریوش، ایرانی‌ها را به آن تقویم منظم آشنا نمود و در کتیبه‌های داریوش و آثار پیش از او به چشم می‌خورد.

تاریخچه تقویم ایرانی باستانی

اولین تقویمی که نزد ایرانیان بوده و از آن خبر داریم، تقویم ایرانی باستانی است که سال آن قمری شمسی و آغازش اساساً انقلاب صیفی بود.
اسامی ماه‌ها در تقویم ایرانی باستانی ، فروردین، اردیبهشت، خرداد و … می‌باشد. تاریخچهٔ استفاده از تقویم ایرانی باستانی در کشور ما ایران به حدودا دو هزار سال قبل از میلاد مسیح و هم‌چنین قبل از پیدایش زرتشت برمی‌گردد. با گذر زمان و در طول تاریخ تقویم ایرانی تغییرات زیادی در خودش دیده‌است.
نوشته‌های کهن ایرانی حاکی از این است که گاه‌شمار – تقویم ایرانی از گاه‌شمار بابلی‌ها الهاماتی گرفته‌است که سال ۳۶۰ روز داشت (۱۲ ماه ۳۰ روزه) و هر شش سال یک بار، برای هماهنگی فصل‌ها، سال ۱۳ ماهه می‌شد.
حدود ۲۵۰۰ سال پیش، یعنی بعد از میلاد زرتشت و شکل گیری حکومت هخامنشی، گاه‌شمار ایرانی تغییراتی در خودش دید. این تغییرات رفته، رفته در طی حدودا ۳۰۰ سال به شکل نهایی خودش در آمد.

با این دگرگونی‌ها، نام ماه‌ها به نام ایزدان زرتشی در آمد و نام ایزدان زرتشتی به روزهای ماه‌ها هم اضافه شد. در تقویم ایرانی باستانی ، هر روز ماه نام خودش را داشت. تقویم های ایرانی مطالعه تاریخ ایران باستان و تحقیقات اخیر در این زمینه نشان می‌دهد که انواع تقویم رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن معمول بوده‌است که از میان آنها سه گاه‌شمار – تقویم زیر دارای اهمیت بیشتری بوده‌است: فرس قدیم (هخامنشی) ، اوستایی قدیم مجوس و مغان گاه‌شمار هخامنشی تقویم رایج در اوایل حکومت شاهنشاهی هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بوده‌است. متون کتیبه‌های باقی مانده از داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمان‌های شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه می‌سازد.
متون این کتیبه‌ها و محتوای فرمان‌ها بیانگر این حقیقت‌اند که ایرانیان قدیم سال را به دوازده ماه تقسیم می‌کردند و فصول را می‌شناختند.

ماه‌های هخامنشی و معنای برخی از آنها عبارت است از:

  • ادوکن ئیش: هنگام کندن جوی, برابر با فروردین
  • ثور واهر: بهار پر غرور, برابر با اردیبهشت
  • تائی گرچی: سیر چیدن, برابر با خورداد
  • گرم پد: پای گرم, برابر با تیر
  • درن باجی: جاودانگی, برابر با امرداد
  • کاریاشیا: برابر با شهریور
  • بایگا دئیس: ماه پرستش خدا, برابر با مهر
  • ورگزن: برابر با آبان
  • اثری یادی: ماه پرستش آتش: برابر با آذر
  • آنامک: ماه خدای بی نام, برابر با دی
  • سامیا: برابر با بهمن
  • ویخن: برابر با اسفند

تقویم ایرانی – دینی مزدیسنا

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم ایرانی – مزدیسنا در ایران رواج یافت و ماه‌های زرتشتی جانشین ماهای فرس هخامنشی گردید. این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است.
این تقویم کاملا مذهبی است و بر اساس خواسته‌های دینی زرتشتیان و بر اساس انجام مراسم و فرایض دینی آنان بنا شد. به طوریکه هر یک از روزها و ماه‌های سال به فرشته یا فرشتگانی اختصاص دارد و انجام فرایض دینی را در زمان‌های خاص توصیه می‌نماید.
خصویات شبانه‌روز در تقویم مزدیسنا در اوستا شبانه‌روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده: وانگاه، ربیتونیگاه، ازیرنیگاه، اویسروتریمگاه و اشهینگاه. ساعت واژه هاتر یا هاسر در فرهنگ اوستا و پهلوی به جای ساعت به کار گرفته می‌شود و یک هاسر برابر است با یک ساعت و ۱۲ دقیقه امروزی. مناسبت‌ها و روز روزهای ۳۰ گانه در این تقویم که هر یک به نام فرشته یا ایزدی نامگذاری شده‌است

در این تقویم هر ۳۰ روز را یک ماه نامیده و هر سال را ۱۲ ماه می‌گرفتند, بنابراین هم ماه و هم سال در این تقویم اصطلاحی است نه حقیقی. اسامی دوازده ماه این تقویم همان اسامی ایزدان معروف دین بهی زرتشتی است و در تقویم امروزی ایران (تقویم هجری شمسی) نیز با کمی تغییر محفوظ مانده‌است. این ماه‌ها شامل زیر می‌باشد:

  • فروردین: فره وشی یا فروهر ا
  • ردیبهشت: اش وهشت
  • خرداد: خورداد, هوروتات
  • تیر: تشتری
  • مرداد: امرداد, امرتات
  • شهریور: خشتر وئیریه
  • مهر: میتر
  • آبان: آبها, آناهیتا
  • آذر: آتر, آتش
  • دی: دئو, دئنا (خالق اوهرمزد)
  • بهمن: وهمن, وهومنه
  • اسفند: سفندارمذ, اسپنت

هر روزی که نام ماه و روز با یکدیگر برابر می‌شود ایرانیان باستان جشن می‌گرفته‌اند. امروزه نیز زرتشتیان این مراسم‌ها را اجرا می‌کنند. در تقویم مزدیسنا چون سال را ۱۲ ماه ۳۰ روزه حساب می‌شود پس ۵ روز اضافی را به نام اندرگاه می‌نامیدند که این اسم در دوره اسلامی به پنجه دزدیده یا خمسه مسترقه معروف گردید. هر یک از پنج فصل گات‌ها نیز به یکی از روزهای اندرگاه منسوب شده‌است. اسامی این پنج روز عبارت است از:

  • اهنودگاه
  • اشتودگاه
  • سپندگاه
  • وهوخشتره‌گاه
  • هیشتواشت‌گاه

 

مناسبت‌های سال تقویم ایرانی اوستائی

  • جشن فروردینگان = فروردین روز (۱۹) در ماه فروردین
  • جشن اردیبهشتگان = اردیبهشت روز (۳) در ماه اردیبهشت
  • جشن خردادگان = خرداد روز (۶) در ماه خرداد
  • جشن تیرگان = تیر روز (۱۳) در ماه تیر
  • جشن امردادگان = امرداد روز (۷) در ماه امرداد
  • جشن شهریورگان = شهریور روز (۴) در ماه شهریور
  • جشن مهرگان = مهر روز (۱۶) در ماه مهر
  • جشن آبانگان = آبان روز (۱۰) در ماه آبان
  • جشن آذرگان (آذرخش) = آذر روز (۹) از ماه آذر
  • جشن هرمز = نخستین روز هر ماه
  • جشن خرم روز (دی دادار جشن) = دی روز در ماه دی
  • سپندار جشن = سفندارمذ روز (۵) در ماه سپندارمذ